Boğazlar’daki tanker trafiğinin perde gerisi

FULYA ÖKTEM

Küresel kamuoyu sigorta garantisi olmayan petrol tankerlerinin Türk boğazlarından geçişine müsaade verilmemesini konuşuyor. Gemilerin sayısı her geçen gün artarken sorunun tahliline ait yapılması gerekenler kesin ve kalıcı bir biçimde şimdi net olarak ortaya konubilmiş değil. Hususun pek çok tarafı ve katmanı bulunuyor.

Türkiye ne istedi, taraflar ne karşılık verdi?

Denizcilik Genel Müdürlüğü 16 Kasım’da yaptığı açıklamayla, 1 Aralık’tan itibaren boğazlardan geçecek tehlikeli yük taşıyan gemilere, 300 groston ve üzeri gemilere ve yedek çeken gemilere P&I sigortalarını (Koruma ve Tazmin Sigortası) teyit etme kaidesi getirdiğini duyurdu. Kelam konusu kuralın, boğazlardan ham petrol yüklü olarak geçecek gemilerin P&I sigortalarının Avrupa Birliği yaptırımları öne sürülerek geçersiz sayılması ve bir kaza durumunda zararın tazmin edilmemesi tehlikesi nedeniyle getirildiği çeşitli vesilelerle vurgulandı.

Küresel deniz ticaretinin yüzde 90’ına teminat sağlayan Memleketler arası P&I Kulüpleri Kümesi (IGP&I), 5 Aralık’ta yaptığı açıklamada sorunun AB, İngiltere ve ABD’nin Rus petrolüne getirdiği yasaklardan kaynaklandığını belirtti. Küme, Türkiye’nin teyit mektubu kaidesinin ‘yaptırım ihlali dahil olmak üzere her şartta sigorta teminatının geçerli olduğunu doğrulamak” manasına geldiğini savunarak; AB, İngiltere ve ABD yaptırımlarını ihlal edebilecek bu türlü bir mektubu vermeyeceklerini bildirdi.

Küresel deniz ticaret filosunun yüzde 80’inden fazlasını temsil eden Memleketler arası Denizcilik Örgütü (ICS), Türkiye’nin, petrol taşıyan gemiler karasularından geçerken yaptırım ihlali durumunda bile sigorta teminatının geçerli olmasını istediğini, bu düzenlemenin alışılagelmiş yükümlülüklerin ötesine geçtiğini ve deniz nakliyeciliğinde gecikmelere yol açtığını savundu.

ABD Hazine Bakanı Janet Yellen ise Türkiye’nin gemilerden sigorta kapsayıcılık teyidi istemesine ait; “Bu gemilerin bu türlü bir prosedüre bahis olması için rastgele bir münasebet yok” açıklamasını yaptı.

Türkiye’nin teyidini istediği sigortaneleri kapsıyor?

P&I sigortası etraf kirliliği, enkaz kaldırma ve üçüncü şahıslara verilen ziyanlardan karantinaya, rotadan sapma masraflarından savaş risklerine kadar hayli geniş alanda sorumlulukları teminat altına alıyor. Kirlilik, enkaz kaldırma üzere büyük hadiselerde milyarlarca dolarlık teminat veriliyor. P&I sigortası teminatını aşan durumlarda ise devreye Türkiye’nin de taraf olduğu mutabakat ile kurulan IOPC fonları (Uluslararası Petrol Kirliliği Tazmin Fonları) giriyor.

Nasıl bir seyir izlendi?

Türkiye, tehlikeli yük taşıyan gemiler karasularından geçerken meydana gelebilecek bir kazada sigortacıların tazmin sorumluluğunu karşılamaması riskini almayacağını vurgulayarak, 2002’den bu yana uygulanan kural uyarınca geçerli bir P&I sigortası sunamayan ham petrol tankerlerinin Türk Boğazlarından geçmesinin kelam konusu olmadığını bildirdi. (Türk Boğazları Deniz Trafik Tertibi Yönetmeliği Uygulama Talimatı Husus 12)

Türkiye ayrıyeten, Birleşmiş Milletler yaptırım kararları dışında hiçbir yaptırım kararına uymak zorunda olmadığını, bununla birlikte, yaptırıma bahis olup sigorta poliçesi geçersiz sayılacak ‘herhangi bir gemi’ için teyit mektubu sunulmasını talep etmediğini açıkladı.

Öte yandan, Türkiye’nin IOPC fon yetkilileri ile yaptığı görüşmelerde, bir kaza durumunda geminin yahut yükün yaptırıma tabi olması ve P&I kuruluşu tarafından tazminden imtina edilmesi halinde, zararın IOPC fonları tarafından da karşılanmaması mümkünlüğü ortaya çıktı.

Türkiye, hususun tüm paydaşları ile görüşmelere devam ettiğini ve deniz ticaretinin devamını sağlamak için büyük efor gösterdiğini belirterek, sigorta teminatının teyidini istediği gemilerin bayrak devletlerinin sunacağı tahlil tekliflerine de açık olduğunu bildirdi.

Sigorta şirketleri ve IOPC’nin savları

AB, 6. yaptırım paketiyle Rusya’dan deniz yoluyla ham petrol tedarikinin 5 Aralık, rafine eser tedarikinin 5 Şubat prestijiyle büsbütün kesilmesine karar verdi. Kelam konusu yaptırımlara ek olarak, AB ve G7 ülkelerinin deniz yoluyla taşınan Rus petrolüne tavan fiyat uygulaması devreye girdi. Lakin yaptırımlara AB üyesi birtakım ülkeler ve kimi durumlar için istisna getirildi. Örneğin, Rusya menşeli yahut Rusya’dan ihraç edilen ham petrol üçüncü ülkelere tavan fiyattan yahut tavan fiyat altında satılabiliyor. Ya da Rusya’da yüklenen, Rusya’dan çıkış yapan yahut Rusya’dan transit geçen ham petrol kargosu, hem menşeinin hem de sahibinin Rus olmaması kaidesiyle tavan fiyat uygulamasına tabi olmuyor.

AB yaptırımları, Rus petrolünü taşıyan gemilere nakliye, sigorta, reasürans ve aracılık hizmeti sunulmasını yasaklıyor. Fakat yaptırımlara getirilen istisnalar, AB ve G7 ülkelerindeki sigortacıların ve reasürörlerin Rus petrolünün nakliyesine teminat sağlamasına müsaade veriyor. (Uluslararası P&I Kulüpleri Kümesi 9 Aralık’taki sirkülerinde P&I sigortacılarının tavan fiyat uygulaması kapsamında Rus ham petrolü sevkiyatları için teminat sağlayabileceğini bildirdi.) Öbür yandan, Kazak ham petrolü üzere Rus limanlarından yüklenen lakin Rus menşeli olmayan ve sahibi Rus olmayan eserin satışında yahut taşınmasında aslında bir kısıtlama bulunmuyor.

Denizcilik Genel Müdürlüğü’nün 8 ve 9 Aralık tarihli açıklamalarında sigorta şirketleri için bir geminin ambargoya tabi olup olmadığının belirlemesinin sıradan bir uygulama olduğu belirtilerek, boğazlardan geçmek için bekleyen petrol yüklü gemilerin büyük çoğunluğunun AB’ye ilişkin gemiler olup, taşınan petrolün çok büyük bir kısmının de AB limanlarına gitmekte olduğu vurgulandı. Açıklamada, AB sigorta firmalarının AB’ye ilişkin gemilere sigorta teyit mektubu vermemesinin sebebinin anlaşılamadığı tabir edildi.

Yaptırıma tabi gemi ya da yüksek belirlemek Türkiye’nin işi değil

Denizcilik ve sigorta kaynaklarına göre deniz yoluyla taşınan petrolün menşeini belirmek her vakit mümkün olmuyor. Tankerler bildirdikleri limanda değil yolda öbür bir yerde petrolü boşaltabiliyor ya da denizde demirlemeye uygun alanlarda gemiden gemiye aktarma yapabiliyor. Hasebiyle bildirilen varış noktaları hangi menşeli petrolün nereye vardığını tam olarak yansıtmayabiliyor.

AB, yaptırım rehberinde petrolün Rusya menşeli olup olmadığını belirlemede AB’nin tercihli olmayan menşe kurallarının geçerli olduğunu; AB maddelerine tabi şirketlerin, petrolün menşeini değerlendirirken gerekli itinası göstermesi ve menşe sertifikası dahil ellerindeki dokümanlara güvenmeleri gerektiğini salık veriyor.

Özetle; sigorta şirketleri boğazlarda bekleyen gemiler probleminin Rus petrolüne ambargodan kaynaklandığını vurguluyor. Türk denizcilik makamları da, Türk Boğazlarından taşınacak petrolün menşeini ayırt etmelerinin mümkün olmadığını, bu nedenle tankerlerden P&I sigortalarının geçerliliğini kanıtlamalarını talep ettiklerini belirtiyor.

Teminat mektubu sunmayan gemi çıkarılacak

Denizcilik Genel Müdürlüğü, gerekli teyit mektubunu sunmayan gemilerin alınacak ek önlemlerle Türk karasularından çıkarılacağını duyurdu.

Küresel ticaretin yaklaşık yüzde 90’ının deniz yoluyla yapıldığı hesaba katıldığında, Türkiye’nin sigorta teminatı talebinin karşılanmamasının sebepleri daha çok merak uyandırıyor.